In Museum het Catharijneconvent in Utrecht bevindt zich de wurgdoek van de heilige Cunera. Het betreft een linnen doek (157 x 67 cm) die versierd is met lussen van vlas. De doek dateert uit de eerste helft van de vierde eeuw en de weefmethode doet sterk denken aan die van de Kopten uit Egypte. Dit soort doeken werden gebruikt als halsdoek of omslagdoek door vrouwen in de vierde en vijfde eeuw.
Wurgdoek van Cunera, ca. 350.
De wurgdoek is afkomstig uit de Cunerakerk in Rhenen en sinds 1972 in bezit van het Catharijneconvent. De doek is zeer kwetsbaar en ligt normaal gesproken onder klimatologische omstandigheden in het depot en kan daardoor zelden tentoongesteld worden, maar vanaf 12 juni t/m 30 augustus 2015 is de doek te zien in de topstukken zaal. De halsdoek wordt speciaal uit het depot gehaald ter gelegenheid van de presentatie van een stripboek over Cunera. Meer informatie over het stripboek, klik hier.
De voorkant van het stripboek (2015).
Cunera staat bekend als de eerste, vrouwelijke heilige van Nederland en deze halsdoek is haar vaste attribuut. Het is de doek waarmee zij gewurgd zou zijn. Echter, niets is zeker met betrekking tot de authenticiteit van Cunera. Alle verhalen over haar spreken elkaar tegen en doen vermoeden dat we met een gekerstende figuur te maken hebben waarvan de oorsprong zich (nog) in nevelen hult.
Cunera (met halsdoek) in Rhenen
Een van de verhalen luidt dat Cunera een schotse prinses was die rond 340 op bedevaartstocht naar Rome ging en van haar ouders als afscheidscadeau een halsdoek meekreeg. Onderweg ontmoette ze Ursula en haar elfduizend maagden en voegde zich bij de groep. Volgens de legende zijn deze vrouwen op de terugweg bij Keulen overvallen door de Hunnen. Cunera weet te ontsnappen doordat zij gered wordt door de heer van Rhenen, die haar meeneemt naar zijn kasteel op de Grebbeberg. Cunera is geliefd bij de plaatselijke bevolking, vooral omdat zij zich het lot van de armen aantrekt. De echtgenote van de heer van Rhenen is echter niet zo blij met Cunera en laat haar wurgen met de halsdoek die Cunera altijd droeg. Ze wordt begraven in een paardenstal. Wanneer de heer van Rhenen deze moord ontdekt, laat hij Cunera herbegraven in een nabij gelegen heuvel die nog steeds bekend staat als het Cunerabergje.
Het verhaal gaat dat Willibrord het graf van Cunera laat opgraven. Bij de opening van het graf, ruim drie eeuwen later, blijken zowel het lichaam als de wurgdoek nog volledig in tact te zijn. Willibrord laat Cunera en haar doek overbrengen naar de Pieterskerk, die vanaf dat moment gewijd wordt aan Cunera, en verklaart haar heilig. Haar heiligendag wordt gevierd op 12 juni en ze wordt eeuwenlang aangeroepen bij keelaandoeningen en veeziekten.
Zoals ik hierboven al schreef, is Cunera waarschijnlijk een gekerstende figuur en heeft zij een pre-christelijke oorsprong. Haar naam is Germaans en houdt verband met de ‘poort-des-levens’, zoals nog in het Nederlandse ‘kunne’, het Latijnse ‘cunnus’ en het Engelse ‘cunt’ te herkennen is. Ze is naar alle waarschijnlijkheid een plaatselijke vorm van Moeder Aarde – Zij die vruchtbaarheid en overvloed schenkt. Haar heiligdom was de plek die wij nu kennen als Grebbeberg. Wanneer je vanaf de Betuwe naar deze heuvel kijkt, steekt deze als een suggestieve, liggende vrouw boven het water uit: sacraal landschap! Zie het boek ‘The Earth, The Temple and The Gods. Greek Sacred Architecture’ (1979) van architectuurhistoricus Vincent Scully voor een heldere uiteenzetting van het begrip sacraal landschap. Hoewel hij zich in zijn boek beperkt tot Griekenland geeft hij duidelijk aan dat het een universeel thema is. Hij verklaart hoe heilige plekken in het landschap vereerd werden alvorens er tempels gebouwd werden. We weten allemaal hoe het vrouwelijk goddelijke in christelijke tijden haar weg heeft gevonden in Maria en talrijke heiligen.
De Grebbeberg vanaf de Betuwe gezien
De Grebbeberg was oorspronkelijk bedekt met plantages van eikenhakhout. Doordat er geen plantages meer zijn, heeft zich een opgaand eikenbos kunnen ontwikkelen. Met name aan de rivierzijde heeft de Grebbeberg steile hellingen, die op sommige plaatsen op een klif lijken. Doordat deze kant van de Grebbeberg op het zuiden is gelegen, is er plaatselijke bijzonder flora waar te nemen, zoals de pijpbloem die eigenlijk in een mediterraan klimaat thuishoort.
Het spreekt voor zich dat de Grebbeberg er vandaag de dag anders uitziet dan ruim tweeduizend jaar geleden, toch wordt het de hoogste tijd dat we Cunera en haar mede heiligen ontdoen van hun gekerstende laagje vernis. Ook de heilige Ursula is linguïstisch gezien interessant omdat haar naam afgeleid is van het woord ‘beer’ (‘ursus’ in het Latijn) en daarmee doet denken aan de godin Artemis die met haar maagden door de wildernis trok.
© Karin Haanappel
1 juni 2015
Het vrouwelijk goddelijke 
Ik vind Cunera al een tijdje heel interessant, omdat ik ook vermoed dat zij voorchristelijke ‘wortels’ heeft. Maar de betekenis van de naam en de verbinding met de Grebbeberg ben ik nog nergens eerder tegengekomen. Ik ben heel benieuwd naar de gebruikte bronnen!
De betekenis van de naam is een kwestie van linguïstisch onderzoek en verbanden leggen (naast kunstgeschiedenis heb ik ook algemene letteren gestudeerd) en de verbinding met de Grebbeberg is voor de hand liggend als je ter plaatse gaat kijken en de volksverhalen ‘vertaald’.
Het Meertens geeft een andere verklaring van de naam:
http://www.meertens.knaw.nl/nvb/verklaring/naam/cunera
‘Kunne’ als ‘geslacht’ komt op hetzelfde neer als ‘poort-des-levens’ alleen heb ik het meer toegespitst op het vrouwelijke geslacht omdat we immers met een vrouwelijke heilige te maken hebben. Het Meertens geeft geen andere verklaring, maar verwoordt het anders.
Ik wil hier niet een hele discussie voeren. Wij zijn het nl in grote lijnen helemaal met elkaar eens:
Cunera is waarschijnlijk een oude Godin waarvan de verering, in de gedaante van een heilige, is doorgegaan. En het is absoluut de moeite waard om hier (veel!) aandacht aan te geven.
Maar ik vind het wel jammer als er van alles stellig beweerd wordt, wat helemaal niet zo stellig bewezen kan worden. Omdat het uiteindelijk afbreuk doet aan de geloofwaardigheid van de theorie, als onderbouwende stellingen met gemak onderuit gehaald kunnen worden.
Als je het iets voorzichtiger zou formuleren, dan krijgt dit artikeltje m.i. veel meer waarde.
Zoals het er nu staat , de betekenis van de naam en de verbinding met de Grebbeberg, lijkt het teveel op wishfull thinking.
Heb je al eens gekeken naar wat bekend is over de oude processieroute en of de grebbeberg daar een rol in speelt? Dat zou evt een hardere aanwijzing zijn.
Het is allemaal heel interessant, ik droom al een tijdje over een soort van Nederlands Glastonbury in Rhenen. Zou dat niet fantastisch zijn? 🙂
Voel je vij om deze reactie niet te publiceren, ik weet even geen andere manier om te reageren en vind het gewoon leuk om uit te wisselen.
Ik ben het niet met je eens dat het op wishful thinking lijkt alleen omdat er bepaalde aspecten in staan die jij anders zou formuleren.
Soms is het nodig om de knuppel in het hoenderhok te gooien omdat iedereen elkaar maar overschrijft en daar kom je niet verder mee.
Met betrekking tot de naam, beperk je niet tot het oud Nederlands betrek ook het Latijn het is immers een katholieke heilige geworden. Het Latijn is vrij expliciet.
Met betrekking tot de Grebbeberg, ga er heen (vooral buiten de gebaande paden) loop de oude processieweg (ja die speelt zeker een rol). Heb je al vanaf de Betuwe gekeken naar de Grebbeberg? Lees Scully…..
Een Nederlands Glastonbury droom ik niet van, te massaal. Zoals het nu is, kun je de sluiers in alle rust optrekken……
Vergeet niet dat Rhenen zwaar christelijk is en haar uiterste best doet de herinnering aan een heidens verleden te vergeten of desnoods naar algemeenheden te brengen. Hoe betrouwbaar zijn de ‘officiële’ bronnen?
Nee, ik verwijder je bericht niet. Het is goed deze discussie te voeren 😉 naast dat, het doel is aandacht voor de pre-christelijke Cunera en daarin staan we met de neuzen dezelfde richting in!
Ik ben er nog niet geweest (ben nogal aan huis gebonden wegens gezondheid) Ik ben (om dezelfde reden) ook nooit in Glastonbury geweest, maar weet dat veel Nederlandse Godin vereerders (m/v) daar elk jaar naar toe trekken. En dat vind ik jammer, dat mensen naar elders trekken om een heilig landschap te beleven, ipv heilige landschappen hier ter plaatse weer te heractiveren. Daar heeft mijn droom mee te maken.
Inderdaad liever geen massale Glastonbury gekte. Maar wel graag serieuze aandacht voor wat hier wacht op aandacht.
Inderdaad Rhenen is zwaar christelijk, maar dat was Glastonbury ooit ook. Daardoor hoeven we ons niet uit het veld te laten slaan.:)
Apart hoe dat dan overgeleverd raakt in onze hedendaagse cultuur en taal! Jammer dat ‘cunt’ nu wordt beschouwd als één van de ergste scheldwoorden in de Engelse taal. Maar mooi om dit verhaal te lezen!
ha wat een fijn stuk – de Grebbeberg toegevoegd aan mijn bucketlist. En binnenkort weer naar het fijne Catharijneconvent. Dank voor de tekst en de tips!
Mooi Karin! dank je.
Heb je een idee over hoe de Grebbeberg-Cunera zich verhoudt tot Renkum-MariaMirakel?? Zouden er linken kunnen zijn?
Liefs Karin Persons